Trick & Tips การวัดทางวิทยาการระบาด (ตอนที่ 4)

ตัวชี้วัดทางระบาดวิทยาเกี่ยวกับการศึกษาปัจจัยเสี่ยง เป็นการวัดความเสี่ยงต่อการเกิดโรคหรือปัญหาทางด้านสุขภาพ รวมทั้งการวัดผลกระทบที่เกิดขึ้นกับชุมชน เพื่อบ่งบอกถึงปริมาณหรือขอบเขตของปัญหาโดยตัวชี้วัดดังกล่าวแบ่งออกเป็น 2 ประเภท ดังนี้

(1) ตัวชี้วัดทางวิทยาการระบาดเกี่ยวกับความเสี่ยง ในการศึกษาวิทยาการระบาดเชิงวิเคราะห์ (Analytical Epidemiologic Study) จะเป็นการศึกษาความสัมพันธ์ของปัจจัยที่คาดว่าจะเป็นสาเหตุของการเกิดโรคหรือปัจจัยเสี่ยง โดยแบ่งออกเป็นกลุ่มคนที่สัมผัสปัจจัยเสี่ยงและกลุ่มคนที่ไม่เสี่ยง กับตัวแปรการเกิดโรคโดยแบ่งออกเป็นกลุ่มคนที่เป็นโรคและกลุ่มที่ไม่เป็นโรค เพื่อหาความสัมพันธ์แล้วบ่งชี้ว่าปัจจัยนั้นเป็นสาเหตุของโรคหรือไม่ และเป็นการพิจารณาถึงความแตกต่างของโอกาสในการเกิดโรคของกลุ่มคนที่สัมผัสและไม่ได้สัมผัสปัจจัยเสี่ยงนั้นๆ รายละเอียดตัวชี้วัดมีดังนี้

1.1)  Crude Relative Risk (RR)  เป็นสถิติที่ใช้เปรียบเทียบระหว่างอุบัติการณ์ของการเกิดโรคในกลุ่มที่สัมผัสปัจจัย และอุบัติการณ์ของการเกิดโรคในกลุ่มที่ไม่ได้สัมผัสปัจจัย

*เหมาะสำหรับการศึกษาแบบ Cohort study, Follow up study  และ Intervention study

1.2)  Crude Odds Risk (OR ) เป็นสถิติที่ใช้เปรียบเทียบอัตราส่วนของผู้ที่สัมพันธ์ปัจจัยเสี่ยงแล้วเกิดโรคต่อผู้ที่สัมพันธ์ปัจจัยเสี่ยงแล้วไม่เกิดโรค เทียบกับอัตราส่วนของผู้ที่ไม่เสี่ยงแล้วเกิดโรคต่อผู้ที่ไม่เสี่ยงแล้วไม่เกิดโรค

*เหมาะสำหรับการศึกษาแบบ Cross sectional study, Case-Control study

1.3)  Prevalence Ratio (PR) เป็นสถิติที่เปรียบเทียบความชุกของโรคระหว่างกลุ่มที่สัมผัสปัจจัยเสี่ยงและไม่ได้สัมผัสปัจจัยเสี่ยง

*เหมาะสำหรับการศึกษาแบบ Cross sectional study

1.4)   Adjusted relative risk and Adjusted odds ratio เป็นการวิเคราะห์ค่า RR และ OR ด้วยวิธีการทางสถิติขั้นสูงที่มีการขจัดอิทธิพลจากปัจจับภายนอก/ปัจจัยกวน ซึ่งผลการวิเคราะห์จะมีความน่าเชื่อถือมากกว่า Crude Relative Risk: RR และ Crude Odds Risk: OR

(2) ตัวชี้วัดทางวิทยาการระบาดเกี่ยวกับผลกระทบ หากมีการดำเนินโครงการด้านสาธารณสุขหรือโครงการรณรงค์ลดโรคต่างๆ ที่มีวัตถุปรัสงค์เพื่อลด/กำจัด ปัจจัยเสี่ยงต่อการเกิดโรคในชุมชนนั้น ในการพิจารณาผลลัพธ์จากการดำเนินโครงการดังกล่าว จะเกี่ยวข้องการตัวชี้วัดทางระบาดวิทยาเกี่ยวกับการวัดผลกระทบที่เกิดขึ้น ดังนี้

2.1) Attributable Risk  (AR) อัตราป่วย/ตายที่แตกต่างกันระหว่างกลุ่มที่มีปัจจัยเสี่ยงและกลุ่มที่ไม่มีปัจจัยเสียง

2.2) Population Attributable Risk (PAR) อัตราป่วย/ตายเเตกต่างกันระหว่างกลุ่มประชากร (กลุ่มประชาชนทุกคน) ที่มีปัจจัยเสี่ยงและกลุ่มที่ไม่มีปัจจัยเสียง

2.3) Attributable Fraction (AF) ร้อยละของอัตราป่วย/ตายเเตกต่างกันระหว่างกลุ่มที่มีปัจจัยเสี่ยงเเละกลุ่มไม่มีปัจจัยเสี่ยง หรืออัตราป่วย/ตายของกลุ่มที่มีปัจจัยเสี่ยงมากกว่าหรือน้อยกว่าร้อยละเท่าใดของกลุ่มที่ไม่มีปัจจัยเสี่ยง

2.4) Population Attributable Fraction (PAF) ร้อยละของอัตราป่วย/ตายเเตกต่างกันระหว่างกลุ่มประชากร (กลุ่มประชาชนทุกคน) ที่มีปัจจัยเสี่ยงเเละไม่มีปัจจัยเสี่ยง หรืออัตราป่วย/ตายของกลุ่มที่มีปัจจัยเสี่ยงมากกว่าหรือน้อยกว่าร้อยละเท่าใดของกลุ่มที่ไม่มีปัจจัยเสี่ยง  

ที่มา; 

สาขาวิทยาศาสตร์สุขภาพ มหาวิทยาลัยสุโขทัยธรรมาธิราช. (2567). เอกสารประกอบการสอนชุดวิชาวิทยาการระบาดในงานสาธารณสุข (พิมพ์ครั้งที่ 4). โรงพิมพ์มหาวิทยาลัยสุโขทัยธรรมาธิราช. 

**********************************************************************************

ณัฐ นนทเกียรติกุล

นักวิชาการสถิติ

Trick & Tips 8/2568